Meditatie vanuit de christelijke traditie, een introductie
In het kort een beeld van meditatie in het algemeen en van meditatie vanuit de christelijke traditie in het bijzonder.
Wat is meditatie?
Mediteren is in! Bij het begrip meditatie denk je misschien spontaan aan yoga, zenmeditatie en mindfulness. Heel begrijpelijk, want vanaf de jaren zeventig kon je op veel plaatsen allerlei oosterse vormen van meditatie volgen. De laatste jaren is vooral mindfulnes ‘in’. Een uit het boeddhisme afkomstige, maar nu op westerse leest geschoeide vorm van meditatie. In allerlei trainings- en coachingstrajecten, in buurthuizen, maar ook op universiteiten, in gevangenissen en binnen sommige psychologische behandelingen wordt mindfulness gegeven. Veel minder bekend is dat ook christelijk Europa een lange geschiedenis heeft met meditatie.
Wat kunnen we verstaan onder meditatie? Het is niet zo gemakkelijk om een omschrijving van meditatie te geven die voor de vele vormen van meditatie opgaat. Een algemene omschrijving van mediteren zou kunnen zijn:
Mediteren is luisteren met heel je wezen, het is een vorm van aandacht hebben, van je openstellen, van bewustwording.
Bij mediteren gaat het er in eerste instantie om dat het lichaam tot ontspanning komt en hiermee een basis vormt voor rustige, verstilde aandacht. Dat het verstandelijke redeneren zo veel mogelijk tot rust komt. Dat er ruimte komt voor innerlijke ontvankelijkheid, voor een aandacht die niet redeneert maar ‘proeft’, een aandacht van heel de persoon. Vervolgens kan men vanuit deze basis die aandacht richten op een object van meditatie, bijvoorbeeld een (bijbel)tekst, een enkel woord, een schilderij van Rembrandt of een mandala. Men kan ook aandachtig verwijlen bij de natuur of muziek. Of nog weer anders: men keert in meditatie in zichzelf, om stil te staan bij de eigen levensloop, of om eigen angsten en begeerten te onderkennen, te aanvaarden en tegelijk ook los te laten. Ervaringen die in meditatie zijn opgedaan, kunnen in een meditatieve tekening, schrijfmeditatie, dansvorm of steekwoorden uitgedrukt worden.
Mediteren krijgt pas zin als men het met een zekere regelmaat beoefent. De diepe doorwerking ervaart men meestal geleidelijk, door de voortdurende oefening van stil en aandachtig worden in een ontvankelijke houding en zich open te stellen voor de subtiele werking van woord, beeld, muziek of beeldloze stilte.
Christelijke meditatie vanuit de geschiedenis
Het woord meditatie komt twintig keer in de bijbel voor en is afgeleid van het Latijnse woord ‘Meditari’ dat weer een vertaling van het Hebreeuwse woord ‘hgh’ is, dat duidt op het herhaaldelijk halfluid lezen van bijbelteksten. De oudste vorm van christelijke meditatie die de woestijnvaders en moeders in de derde en vierde eeuw toepasten, was dan ook het halfluid reciteren, het murmelen van o.a. de psalmen, die ze uit hun hoofd kenden. Zij ‘kauwden en kauwden’ (rumineren) op de teksten totdat zij deze woorden met hun hart en geest verteren konden. Deze mensen waren de grondleggers van christelijke meditatie. Zij hadden zich als kluizenaars in de Egyptische woestijn teruggetrokken. Binnen de daarna ontstane kloostertradities, en later ook daarbuiten, is door de eeuwen heen een grote rijkdom aan christelijke meditatieve (werk)vormen ontwikkeld. Naast aanvankelijk alleen het meditatief reciteren van bijbelteksten en gebeden als het Jezusgebed, werd later de Lectio Divina, de geestelijke of goddelijke lezing van bijbelteksten ontwikkeld. Deze lezing ‘met het hart’ bestaat uit 4 stappen:
De Lectio, aandachtig lezen van de tekst.
Meditatio, meditatief, ‘in het hart’ overwegen van (delen van) de tekst.
Oratio, de meditatieve ervaringen worden in de grotere ruimte van het gebed gebracht. Gebed heeft met je verlangen te maken. Je stelt je open voor hoe God zelf je wil aanspreken, voorbij aan wat je er allemaal zelf aan hebt bedacht.
Contemplatio, het moment in verstilling waarin er soms een creatief inzicht binnenvalt, omdat je voorbij je eigen grenzen en rationele weten wordt meegenomen. Lectio Divina vormt nog altijd het hart van christelijke meditatie in veel meditatiegroepen. Hierna kwamen beeldmeditaties op iconen en fresco’s in zwang, gevolgd door verbeeldingsmeditaties waarbij men zich inleeft in een hoofdpersoon van een aansprekend bijbelverhaal.
Contemplatio
Contemplatie als een woordeloze verstilde openheid en ontvankelijkheid om in Gods aanwezigheid te komen werd de basismeditatie in bepaalde kloosters. Je zit daarbij in de meditatiehouding, ademt rustig in en uit, laat afleidende gedachten komen en gaan, zonder iets vast te houden, en rust in een eenvoudig besef dat God in jou is en jij in God, zonder dat je uit bent op speciale religieuze ervaringen. Christelijke meditatie kan dan ook omschreven worden als:
Een ontvankelijkheid van heel de mens om zich open te stellen voor de geestelijke betekenis van een (sacrale) tekst of (sacraal) beeld, en zo te komen tot overgave aan God die al het denken en verbeelden te boven gaat.
Latere uitbreidingen, die vooral vrouwenkloosters werden toegepast, waren dansante vormen zoals rei- en sacrale dansen die soms in de liturgie opgenomen werden. Vanaf de vijftiende eeuw werd ook het labyrint gelopen, waarin o.a. pelgrims mediteerden op hun geloofs- of levensweg. Bekend is geworden het elf-gangs-labyrint op de vloer in de kathedraal van Chartres. In Nederland liggen inmiddels hondervijftig vaste labyrinten in en naast kerken, maar ook in de natuur zoals een heel mooie naast de bedding van de Maas bij Nijmegen. Van recentere datum zijn de video-, teken-, schilder- en schrijfmeditaties, bibliodans (creatieve geïmproviseerde meditatieve dans op bijbeltekst) en mediteren in woord en gebaar zoals op het Onze Vader. Christelijke meditatie is rijk aan veel verschillende meditatieve werkvormen.
Meditatie vanuit de christelijke traditie in deze tijd
Nieuwe vormen van spiritualiteit waarin beleving een centrale rol speelt deden in de jaren zeventig hun intrede. Deze nieuwe vormen van spiritualiteit vielen samen met een geleidelijke ontkerkelijking. Velen keerden zich af van een verzakelijking in de cultuur en in de kerk waar de geloofservaring en de aandacht voor spiritualiteit in de marge werd geduwd. Rond 2000 keerde langzaam het tij. Er verscheen een stroom boeken over christelijke spiritualiteit o.a. Spiritualiteit van de karmeliet Kees Waaijman waarin hij naar voren brengt hoe ‘geleefde’ spiritualiteit het ‘onopgeefbare’ hart is van elke religieuze traditie. Bij het uitkomen van de nota Leren leven van de verwondering uit 2005 van de Protestantse kerk Nederland (PKN) werd deze verandering ook verwoord: ‘Wij zoeken in een cultuur van beleven naar nieuwe vormen van spiritualiteit. Wij putten daarbij dankbaar uit de bronnen van het protestantisme, maar zullen ook gebruik maken van wat ons wordt aangereikt vanuit andere christelijke tradities. De kerk zal handreikingen doen op het gebied van meditatie en spiritualiteit (…).’
Vanuit dit nieuwe elan werd in 2009 door een groep predikanten, die zich al lang bezig hielden met christelijke meditatie, ‘VACARE, platform voor meditatief leven in de PKN’ opgericht. In die ruim tien jaar heeft VACARE veel op het gebied van christelijke meditatie gefaciliteerd. Rob Boersma was vier jaar bestuurslid van VACARE en, samen met zijn vrouw ds. Annemarie van Wijngaarden, leid hij een VACARE meditatiegroep in de Ark, een wijkkerk in Amsterdam-Noord.
Ervaringen van deelnemers en uitwerking meditatie
Wat is nu de werkzaamheid van christelijke meditatie zowel m.b.t. het geloof, geloofsbeleving, maar ook de neveneffecten op de (geestelijke) gezondheid? Uit een oriënterend onderzoek dat Rob Boersma heeft verricht in 2018 en 2019 blijkt dat deelnemers aan meditatiegroepen een specifieke voorkeur hebben voor bepaalde meditatieve werkvormen. Bij de één leidt met name meditatie op een bijbel- of mystieke tekst tot verdieping van zijn/haar geloof en de relatie met God. Een ander ervaart de nabijheid van Christus vooral in een icoonmeditatie op een beeltenis van Jezus of door een verbeeldingsmeditatie op een bijbelverhaal. Bij weer een ander zijn het de (bijbelse) woorden die dieper in de ziel neerdalen door de herhaling bij het meditatief zingen van en/of het luisteren naar liederen zoals een Iona-of Taizelied. Vooral ouderen bleken meer affiniteit te hebben voor contemplatie als een woordeloze, verstilde openheid voor Gods doordringende aanwezigheid. Bij bewegingsmeditaties zoals in bibliodans, waarbij vrij, creatief en intuïtief uitdrukking gegeven wordt aan ervaringen opgedaan na meditatie op een bijbeltekst en in een sacrale dans, dansend om een symbolisch middelpunt, zijn het vooral vrouwelijke deelnemers, die zich al dansend ten diepste verbonden kunnen voelen met zichzelf, de ander en God.
Daarom zullen op de meditatiebijeenkomsten in de dorpskerk, in elke bijeenkomst, drie verschillende meditatieve werkvormen worden toegepast die afgewisseld worden met meditatieve muziek om tegemoet te komen aan ieders voorkeur waarmee de werkzaamheid van meditatie wordt versterkt.
Evaluatie
Bij de jaarlijkse schriftelijke evaluatie vertelden de deelnemers aan de meditatiegroep in de Ark over hun ervaringen. Hier volgt een greep daaruit.
…dat bijbelteksten nu dieper bij mij binnenkomen (…) de contemplatieve meditaties mee geholpen hebben om meer, maar nu ook woordloos te bidden…
…ik meer leef met Gods inwezigheid in mij en ook Gods aanwezigheid meer ervaar in anderen, de natuur…
…boeiend om dieper in te gaan op mijn persoonlijk leven en dat te koppelen aan de christelijke visie… Ik kan steeds beter met mijn angsten omgaan. Ik zie dat ik angstgevoelens heb en kan er onbevangener naar kijken.
Alle meditatie series raakten me. Langzaam landt het in mijn dagelijkse leven en pas ik dingen toe. En af en toe zit ik een dagje in de ‘woestijn’ of in ‘retraite’.
De meditatiethema’s helpen mij in mijn persoonlijke en geloofsontwikkeling en versterken elkaar: ik ben meer ontspannen en rustiger geworden met meer aandacht en liefde voor mijzelf en mijn omgeving.
Ik word er altijd bezonken van en ervaar verbinding met God. Ben meer in het moment en minder gestrest.
Ook in Amerikaans wetenschappelijk onderzoek naar de werking van christelijke meditatie (van o.a. Keating, Blanton, Knapp en Koenig) worden positieve effecten gevonden. Aangetoond werd dat contemplatieve meditatie en gebed tot vergelijkbare bewustzijnsveranderingen en gunstige gezondheidseffecten kunnen leiden (met name op het concentratievermogen en bij stress, angst en depressie) als door een mindfulnesstraining.
Rob Boersma heeft als psychosomatisch fysiotherapeut vanaf 1978 vormen van christelijke meditatie ingepast in zijn behandelplan bij patiënten (met een christelijke geloofsovertuiging) met o.a. angst-en spanningsgerelateerde klachten. De behandeling voor deze klachten had bij hen dikwijls ook een positieve invloed op hun geloofsbeleving.
